ТЎХТАСИН ЖАЛИЛОВ

(1896-1966)

Ўзбекистон халқ артисти, атоқли бастакор, созанда Тўхтасин Жалилов XX аср ўзбек мусиқаси тарихида катта ўрин эгаллади. Беназир маҳорат билан ажойиб қўшиқ, лирик ашула ва рақс куйлари, қирққа яқин мусиқали драма ва комедия, «Тоҳир ва Зуҳра» (Б.Бровцин билан ҳамкорликда) номли опера яратиб, республикамизда мазкур жанрларнинг тараққий этишига улкан ҳисса қўшди. Устоз ижодий изланди, тинмай меҳнат қилди, кўп қиррали ижодий, раҳбарлик ва жамоатчилик фаолияти билан мусиқа санъатида чуқур из қолдирди. Шуни айтиш жоизки, у етиштирган юзлаб шогирдлар ҳам Ўзбекистон мусиқа санъатининг равнақи йўлида фаолият кўрсатмоқдалар. Бу улуғ инсонни санъаткор аҳли ва халқимиз ҳурмат қилиб «Уста» деб эъзозлади.

Тўхтасин Жалилов 1896 йилда Андижон шаҳрида таваллуд топган. 10 ёшидан Юсуфжон чангчи бошчилигидаги санъаткорлар билан халқ сайилларида, қишлоқ ва шаҳардаги тўй маросимларда қатнаша бошлади. Мусиқий мерос сирларини қунт билан устоз ва дўстларидан ўрганди. «Ташвиқот араваси» ансамбли жамоасида Ёқубжон чангчи, Ашурали Охун дуторчи, Ғазат Охун ғижжакчи, Зокир эшон доирачи, Орифжон дуторчи, Ҳайит Охун танбурчи, Рустам меҳтар сурнайчи, Исмат карнайчи, Сайфи қайроқчи, Беркинбой Файзиев, Деҳқонбой ҳофизлар бор эди. Мазкур жамоани аввал Ориф Тошматов (Ориф гармон), сўнг Т.Жалилов бошқардилар.

1923 йили Москвада ўтказилган ҳунармандлар кўргазмаси концерт дастурида Т.Жалилов ҳам қатнашди. 1925 йилдан Ҳамза тузган Фарғона театр труппасида ишлади, кейинги йили машҳур санъаткор М.Қориёқубов Самарқандда ташкил этган Ўзбек давлат этнографик ансамблига таклиф қилинди. 1927 йили ансамбль билан Москва, Ленинград, Боку, Қозон ва Уфа шаҳарларида ўтказилган гастрол концертларида бўлди. 1928 йил Андижондаги Ўзбек давлат мусиқали драма театрига мусиқа раҳбари вазифасига таклиф қилинди. Мазкур театрда Т.Жалилов «Лолажон» (К.Яшин пьесаси), «Қашқар қизи», «Ойхон» (С.Абдулла пьесалари), «Ўртоқлар» (К.Яшин пьесаси), «Ҳалима» (Ғ.Зафарий пьесаси), «Фарҳод ва Ширин», «Лайли ва Мажнун» (Ш.Хуршид пьесалари) спектакллари учун куй, қўшиқ ва ашулаларни халқ мусиқа меросидан танлаб олди.

Т.Жалилов Ўзбек давлат мусиқали театрининг мусиқа раҳбари этиб тайинланди. Ғ.Зафарийнинг «Ҳалима», К.Яшиннинг «Ўртоқлар» пьесалари ҳамда концерт дастури устида ижодий иш олиб борди. Мазкур спектакллар мусиқасини қайта ишлади.

1936 йили Лондонда ўтказилган жаҳон рақс фестивалида Т.Жалилов, М.Қориёқубов, Тамарахоним ва Уста Олим Комиловлар қатнашиб, қўш мукофотларга сазовор бўлдилар.

1936 йилда Тошкентда Ўзбек давлат филармонияси М.Қориёқубов раҳбарлигида ташкил топди. Филармония жамоаларида Москвада ўтказиладиган Ўзбек санъат ва адабиётининг биринчи декадасига тайёргарлик қизғин бошланиб кетди. Т.Жалиловга 120 кишидан иборат бўлган Ўзбек ашула ва рақс ансамблини ташкил этиш ва бошқариш вазифаси топширилди. Мазкур ансамбль устоз раҳбарлигида Москва, Озарбайжон, Украина ва Белорусия бўйлаб гастрол сафарларида бўлди.

1939 йилнинг охирида Муқимий номидаги Ўзбек давлат мусиқали драма ва комедия театри ташкил топди. Мазкур театрга Т.Жалилов раҳбар этиб тайинланди. Унинг бастакорлик фаолияти бу ерда янада самаралироқ бўлди. У драматург С.Абдулла билан ҳамкорликда 1939 йилда яратган «Тоҳир ва Зуҳра» мусиқали драмасини саҳналаштирди. 1941 йили «Қурбон Умаров» (С.Абдулла пьесаси, композитор Г.Шперлинг билан ҳамкорликда); 1942 йили «Нурхон» (К.Яшин пьесаси, композитор Г.Собитов билан ҳамкорликда); 1943 йили «Ўзбекистон қиличи» (Ҳ.Олимжон пьесаси, К.Яшин, Уйғун ва Н.Погодинлар, бастакорлар Т.Содиқов, М.Бурҳонов, Н.Ҳасанов, Климов ва Вайнберглар ҳамкорлигида); 1943 йили «Асрлар» (Уйғун пьесаси, композитор Б.Надеждин билан ҳамкорликда); 1945 йили «Ғунчалар» ва 1947 йили «Орзу» (С.Абдулла пьесаси, композитор Б.Бровцин билан ҳамкорликда); 1949 йили «Алпомиш» (С.Абдулла пьесаси, композитор Б.Надеждин билан ҳамкорликда); 1949 йили «Муқимий» (С.Абдулла пьесаси, композитор Г.Мушель билан ҳамкорликда); 1952 йили «Нурхон»нинг мусиқаси Г.Собитов билан, 1953 йили «Тоҳир ва Зуҳра»нинг мусиқаси Б.Гиенко билан қайта таҳрир этилган; 1956 йили «Сурмахон» (Б.Раҳимов пьесаси, композитор Л.Степанов билан ҳамкорликда); 1957 йили «Равшан ва Зулхумор» (К.Яшин пьесаси, композитор Г.Мушель билан ҳамкорликда); 1957 йили «Истибдод» (С.Абдулла пьесаси, композитор Г.Собитов билан ҳамкорликда); 1962 йили «Фарғона ҳикояси» (Ҳ.Ғулом пьесаси, композитор Б.Зейдман билан ҳамкорликда); 1962 йили «Дала маликаси» (Жалол Машрабий пьесаси) ва 1949 йили Б.Бровцин билан ҳамкорликда «Тоҳир ва Зуҳра» операсини яратди. 1977 йили шу опера қайта таҳрир этилди.

Ўзбек мусиқа меросининг билимдони Т.Жалилов йиллар давомида ижодий изланди, янгиликка интилди ва ноёб мусиқий асарлар басталади. Унинг замонавий услубда яратган илк куйи «Сигнал», қўшиқларидан «Ер экканники», «Оқ олтин», (Камтар сўзлари), «Довруғ» (К.Аҳмадий сўзи) бўлган. У Ватанни мадҳ этди, инсоннинг орзу-умидлари, инсон муҳаббати каби нафис ҳис-туйғуларини қўшиқ ва ашулаларида ифода этди. Унинг «Эй, ҳур Ватан», «Азим Ватан», «Она Ватан», «Фарҳод қаҳрамонлари», «Олдинга бос, болам», «Ялла» (Уйғун сўзи) каби қўшиқлари ўзбек қўшиқчилик санъатига замон руҳига мос келадиган янги оҳанглар олиб келди. Булардан ташқари «Кокилинг», «Куйласам» (Уйғун сўзлари), «Баҳор айёмида» (Фурқат шеъри), «Гулистоним менинг» (Муқимий шеъри) каби лирик ашулалари муаллифнинг улкан салоҳиятидан далолат беради. Устознинг «Тўйлар муборак» қўшиғисиз эса ўзбек тўйларини тасаввур этиш қийин.

Шуни айтиш жоизки, устоз Т.Жалилов улкан маънавий-мусиқий мерос қолдирган. Шу билан бирга у эл-юрт ҳурматига сазовор ажойиб фарзандларнинг отасидир. Тўнғич ўғли Холхўжа Тўхтасинов (1919-1971 й.) моҳир ғижжакчи, дирижёр, бастакор сифатида танилди. Кенжа ўғли Деҳқон Тўхтасинов Ҳамза номидаги Тошкент мусиқа билим юртини хор-дирижёрлиги бўйича, Москва консерваторияси ўзбек опера студиясини тугатиб, умрининг охиригача Фарғона мусиқали драма ва комедия театри дирижёри. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист унвонига сазовор бўлган эди. Қизлари Ўзбекистон халқ артисти Эътибор Жалилова Муқимий номидаги мусиқали театрнинг етакчи актрисаси эди. Холида Жалилова Тошкент давлат консерваториясининг вокал факультетини битириб, Тожикистон радиосида хонанда ва мусиқа билим юрти муаллимаси бўлиб ишламоқда. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Салоҳиддин Тўхтасинов узоқ йиллар давомида филармонияда етакчи ғижжакчи-созанда бўлиб ишлади.

Ўзбекистон мусиқа маданиятини ривожлантиришда кўрсатган улкан хизматлари учун 1937 йилда Тўхтасин Жалиловга “Ўзбекистон халқ артисти” фахрий унвони берилган. 1946 йили Ўзбекистон Олий Кенгашига депутат бўлиб сайланган.