СЕРГЕЙ ВАСИЛЕНКО

(1872-1956)

Россия ва Ўзбекистон халқ артисти, П.И.Чайковский номидаги Москва консерваторияси профессори, композитор Сергей Василенко педагоглик, дирижёрлик, композиторлик, ижодий ва жамоатчилик фаолияти билан кўп миллатли мусиқа санъатини ривожлантиришга катта ҳисса қўшган.

Василенко Сергей Никифорович Москва шаҳрида 1872 йил 30 мартда туғилди. Гимназияда ўқиб юрган кезлари хорда иштирок этди, фортепиано чалишни ўрганди. Ломоносов номидаги Москва университетининг юридик факультетига ўқишга кирди. Университетни битириш арафасида Москва консерваториясининг композиторлик факультетига имтиҳонсиз қабул қилинди. Шундан бошлаб мусиқа санъатига ўзини бағишлаб, профессорлар С.Танеев ва М.Ипполитов-Иванов синфларида сабоқ олиб, 1901 йили Москва консерваториясини олтин медаль билан битирди.

У турли рус шоирларининг шеърларига романслар, симфоник оркестр учун увертюра, сюита, симфония ва мусиқали саҳна асарлар яратди. Жуда кўп рус халқ қўшиқларини қайта ишлади. Опера-кантата «Сказание о великом граде Китеже и тихом озере Светояре» 1903 йил унга шуҳрат келтирди.

С.Василенко 1930 йиллардан бошлаб Шарқ мусиқа маданияти билан қизиқади, ўрганади ва арман, тожик, ўзбек, қозоқ, озарбайжон, доғистон халқ куйлари асосида «Сов. Восток» номли симфоник сюитасини ёзди ва тарғиб қилди. У ўзининг «Хотира саҳифалари»да шундай ёзади: «Мен ёш республикаларга ёрдам бериш ниятида кўп сафар қилдим, санъаткорлар билан ва халқларни мусиқий мерослари билан яқиндан танишдим. Ўзбек халқ мусиқаси, созанда ва хонандалар катта таассурот қолдирди. Ўзбек халқ мусиқасини севиб қолганлигим сабабли 1938 йили Ўзбекистон Республикаси раҳбариятининг, ўқувчим М.Ашрафий билан ҳамкорликда «Бўрон» номли биринчи ўзбек операсини ёзишга қилган таклифини мамнуният билан қабул қилдим. Тез орада ёзувчи-драматург Комил Яшин, Мухтор Ашрафий мен билан бирга операнинг либреттоси устида ишладик, кейин М.Ашрафий ўзбек халқ мусиқасидан, менинг талабимга биноан, операга керакли бир овозли куйларни танлади, ўзи ҳам куйлар басталаб берди. Мен эса уларни кўповозли гармония воситалари билан бойитдим, симфоник оркестрга мослаштирдим ва 1939 йил операни театрга тақдим этдим. 1939 йил 13 июнь куни операнинг премьераси бўлди. Томошабинлар ва республика раҳбарлари кўтаринки руҳ ва олқишлар билан кутиб олишганлари мен учун бахт ва абадийдир».

Композитор С.Василенко Ўзбекистонга иккинчи маротаба 1941 йил Иккинчи Жаҳон уруши бошланганда келади ва 1941-1945 йилларда Тошкентда яшайди, ижод қилади ва консерваторияда дарс беради. У 1941 йил М.Ашрафий билан ҳамкорликда «Улуғ канал» операсини ёзади. 1942 йил ўзбек халқ мусиқаси асосида «Оқбилак» балетини, «Шерали» мусиқали драмаси, 9 қисмли симфоник сюита ва иккита Юриш маршларини ёзади.

Шуни айтиш жоизки, С.Василенконинг ижодий фаолияти асосан рус мусиқа санъатини ривожлантиришга қаратилан эди. У жуда кўп мусиқий асарлар яратди. Улар қаторида «Нойя», «Иосиф прекрасный», «В солнечных лучах», «Лола», «Треугольник», «Цыгане», «Мирандолина» балетлари, «Сын солнца», «Христофор Колумб» опералари ва Навоий номидаги Ўзбекистон Давлат опера ва балет театри саҳнасида 1941 йил премьераси бўлиб ўтган «Суворов» операси: «Гибель сенсаций», «Золотое озеро», «Обновленная земля», «Джульбарс», «Я — сын трудового народа» каби кинофильмларга мусиқа басталаган. Булардан ташқари у фортепиано учун концерт; бешта симфония, симфоник сюиталар, скрипка, балалайка ва симфоник оркестр учун концертлар ва турли драмаларга мусиқа ёзди.

С.Н.Василенко узоқ йиллар давомида кўпгина шогирдлар тайёрлади. Ўзбекистон Республикаси Давлат мадҳияси мусиқасининг муаллифи, буюк композиторимиз Мутал Бурҳонов ҳам шу моҳир педагогда ўқиган.

Атоқли композитор Сергей Никифорович Василенко ўзининг ёрқин ижодий, педагоглик ва жамоатчилик фаолияти билан мусиқа маданиятининг ривожланишига улкан ҳисса қўшди. Унинг хизматлари «Ўзбекистон халқ артисти» (1939 йил), «Россия халқ артисти» (1940 йил) фахрий унвонлари, орден ва медаллар билан тақдирланган.